Iha finál husi 1978, tempu ida ne’ebé mak militár Indonézia halo operasaun ho maka’as los, lider seniór rezisténsia Alarico Fernandes manda sai mensajen sekretu liuhusi rádiu husi Timor ho naran kódigu ‘Saturno’
Mensajen sira-ne’e husu ba membru ida husi delegasaun esterna Fretilin nian, Jose Ramos-Horta, atu hamutuk ho grupu Alarico hodi apoia asaun hasoru Komité Sentral Fretilin nian iha lideransa husi Nicolau Lobato.
Membru sira hotu husi delegasaun esterna Fretilin nian rejeita Alarico nia planu ne’e. Alarico Fernandes hetan kondenasaun nu’udar traidór.
Iha eventu sira-ne’e iha tinan 1978, ema fó-hatene ba públiku kona-ba planu iha mensajen sira-ne’e, maibé la publika testu atuál. Iha artigu ida ne’e, ami publika testu sira husi mensajen Saturno nian.
Klik iha imajen ne’e atu lee versaun Tetun husi mensajen ‘Saturno’ nian sira.
Eventu sira ne’ebé akontese iha finál husi 1978, bainbain bolu ho naran ”Skylight Operation’, ne’ebe ema seidauk hatene di’ak ka komprende.
Informasaun no pergunta balu bele hetan iha ami-nia artigu iha tinan 2020 kona-ba eventu sira ne’e. Peskiza foun husi ema seluk sei oferese informasaun no análiza liután. (1)
Iha artigu ida ne’e, ami publika versaun ida husi mensajen Saturno ne’ebé mak hakerek iha tina 1978. CHART mós halo ona testu kopia husi dokumentu ida ne’e iha lian Tetun.
Ami la halo kualkér análiza ba mesajen sira ne’e. Ami só halo de’it komentáriu balu kona-ba dokumentu ne’ebé kontein testu mensajen sira.
Saida mak dokumentu mensajen Saturno
Dokumentu iha lian-Inglés mak ho totál pájina haat. Dokumentu ne’e iha títulu ‘Tradusan husi mensajen Saturno (dekodifika)’
Ida ne’e kompostu mensajen balu ho data sira hahu husi 28 Setembru to’o 22 Novembru 1978.
Dokumentu ne’e mós inklui nota balu husi ema ida ne’ebé halo dokumentu ne’e no asina husi ‘DF’
Sé mak kria dokumentu ne’e?
Dokumentu sira ne’e hetan iha arkivu husi matebian Denis Freney (2).
Freney nu’udar ativista Australianu Timor nian ne’ebé importante tebes iha tinan 1970. Nia mós sai nu’udar ema xave ida iha komunikasaun rádiu entre rezisténsia ne’ebé lidera husi Fretilin iha Timor no delegasaun esterna iha rai-li’ur.
Ita bele iha serteza katak asina ho ‘DF’ iha dokumentu ne’e refere ba Denis Freney
Documentu ne’e kopia ezatu husi mensajen originál sira?
Ami seidauk iha serteza se dokumentu ida ne’e mak nu’udar versaun ezatu (loloos) kompletu ne’ebé dokumenta.
Hanesan ezemplu: Iha mensagen ida ho label ’03/78′ ne’ebé mak la inklui iha dokumentu ida ne’e. Parese iha mensajen seluk mós lakon tiha husi dokumentu ne’e.
Atu verifika se dokumentu ne’e mak ezatu duni, ita presiza kompara dokumentu ida ne’e ho mensajen orijinál husi rádiu ne’ebe mak simu iha Dárwin iha tinan 1978.
Ida ne’e signifika katak ita presiza rona gravasaun mesajen husi rádiu nian, hakerek sai liafuan kódigu sira husi mensajen sira ne’e no dekodifika mensajen sira uza kódigu xave ida.
Iha gravasaun áudio-kaseta balun kona-ba mensajen Saturno ne’ebé mak sei eziste iha Austrália
Iha mós kopia eskrita nian husi lia-fuan kódigu balu husi mensajen sira.
Se bele hetan xave ba kódigu sira ne’e entaun sei posivel atu lee mensajen originál sira.
Ita bele lee mensajen originál ne’ebé mak mai husi Alarico Fernandes liuhusi rádiu, ida ne’e sei sai posivel hodi deside se dokumentu Freney mak dekumentu ezatu.
Freney nia dokumentu sira kontein informasaun sira ne’ebé mak la’ós loke ba públiku iha tinan 1978. Informasaun sira ne’e mak rai hanesan segredu husi delegasaun esterna Fretilin nian.
Tanba agora ita bele lee ona informasaun balu ne’ebé mak sei falta, ita bele dehan katak versaun Freney nian mak provavelmente kopia di’ak ida husi mensajen Saturno orijinál (3).
CHART nia komentáriu
Mensajen ‘Saturno’ mak importante hanesan evidénsia ida husi istóriu kompetu husi ‘Operasaun Skylight’
Sei la posivel atu hakerek kona-ba, no komprende, istória husi finál tinan 1978 sein iha evidénsia hanesan dokumentu ida ne’e.
Mensajen ‘Saturno’ sira mak hetan publikasaun atu bele prienxe lakuna sira iha ita-nia kuñesimentu no atu ajuda peskizadór sira hakerek kona-ba istória rezisténsia.
—————————
Nota / Referénsia sira
Artigu ida ne’e nudar CHART nia publikasaun original iha lian Ingles iha 27-03-2024. Tradusaun husi CHART nian funsionariu Uka Pinto.]
(1) Peskizadór Australianu Dr Peter Job mak ativista ida ne’ebé servisu iha rede rádiu rezisténsia iha Darwin iha 1978. Husi esperiénsia direta ida ne’e, nia fiar katak Alarico Fernandes hetan kontrolu direta husi militár Indonézia bainhira nia manda sai mensajen ‘Saturno’ sira.
‘Ofisiál militár Amerikanu ida hetan oho ona’: Rádiu Maubere liga ba mundu no oinsá nia remata ona, iha prosesu ba Konferénsia Timor-Leste Studies Association (sei prontu iha 2024).
Organizasaun istória Timor-Leste, Comite Orientador 25 mós halo peskiza kona-ba Operasaun Skylight.
(2) Arkivu husi Denis Freney, 1961 – 1995, National Library of Australia, MS 9535, Série 3, File 6.
(3) Haree liután informasaun kona-ba dokumentu ida ne’e iha John Waddingham nia artigu ba 2023 Timor-Leste Studies Conference.
Timor Archives 